چگونه خلاقیت خفته را بیدار سازیم؟

 

نگاهی به ضرورت نوآوری و شکوفایی در علوم

با علم و اعتقاد به آنچه در پی می آید، با عمل به آنها و با مداومت در انجام، هر انسانی حتی با نازل ترین درجه خلاقیت، قادر است جرقه مقدس را شعله ور ساخته وخلاقیت خفته را پیدا سازد.

باید پذیرفت و باور داشت که این گوهر نفیس و گرانبها در وجود همه ما از ابتدای خلقت تعبیه گردیده، زیرا خداوند ما را نمایندگان خود در روی زمین نامیده است. این فلسفه و این ایمان، منشأ بیداری اندیشه، فکر و پیدایش خلاقیت است. خداوند در قرآن کریم از آموزش اسما به انسان سخن می گوید و ارزش ساعتی تفکر را بیش از سالها عبادت می داند. ارزش اندیشه و تفکر در ادیان الهی بخصوص دین اسلام چنان والاست که در قرآن و احادیث، بخشهای خاصی به این موضوع و در اهمیت اندیشه عمیق، تفکر خلاقانه و جستجوگرانه در خلقت موجودات زمین و آسمانهاست.

تفکر و اندیشه همراه با عبادت و ذکر، سبب آرامش قلب و گشایش دریچه های ایده ها و تخیلات انسانی است. چیزی که بزرگان و اندیشمندان نابغه اسلامی در زندگی خود بسیار بدان پرداخته اند و برای خلاقیت و نوآوری می توان از آن بهره جست.

اگر چنین است، زمان برنامه ریزی است، زمان ایجاد تصویر ذهنی سالمی است که اساس زندگی خلاق است، زمان شروع و شروع، هرگز دیر نیست.

شرایط مناسب تفکر و خلاقیت

1 - تفکر نیازمند محیطی آرام است.

 

3 - همیشه با خود یک دفترچه و مداد یا خودکار به همراه داشته باشید.هنگامی که ایده ای تازه به ذهن شما می رسد، آن را یادداشت نمایید.هنگامی که ایده های یادداشت شده خود را بازخوانی می کنید، ممکن است 90 درصد آنها بیهوده جلوه کنند، اما نگران نباشید؛ این طبیعی است، 10 درصد از بقیه ایده های یادداشت شده بسیار ارزشمند خواهند بود.

4 - هنگامی که فکر نویی به ذهن شما می رسد، یک فرهنگ لغت را باز کنید و بطور تصادفی واژه ای را انتخاب کنید.

این فکرنو و آن واژه را با یکدیگر ترکیب نمایید. این روش سبب خواهد شد به نکات جالبی دست یابید. یک مفهوم شناخته شده ساده ای وجود دارد که هنگامی که ذهن شما در شرایط آزاد به سر می برد، قادر به خلاقیت نیست و هنگامی که ذهن شما با محدودیتهایی روبه رو می شود،شروع به تفکر خواهد کرد و این روش سبب می شود ذهن شما دریک محدودیت قرارگرفته و تفکر نماید.

5 - مشکلی را که با آن روبه رو هستید، با دقت تعریف کنید و یا آن را بر روی یک کاغذ یا دفترچه با جزئیات شرح دهید.از این طریق، به نکات تازه و خوبی در خصوص مشکل خود دست می یابید.

6 - اگر نمی توانید تفکر کنید، بهتر است پیاده روی کنید.یک تغییر آب و هوا برای شما خوب بوده و به آرامی کمک می کند تا سلولهای مغزی شما به تحرک واداشته شوند.

7 - تلویزیون نگاه نکنید، زیرا ذهن شما توسط برنامه های تلویزیون اشغال می شود و دیگر قادر نیستید خلاقانه فکر کنید، گویی با دیدن تلویزیون مغز شما از گوشها و چشم های شما نشت کرده و خارج می شود.

8 - از مصرف دارو بپرهیزید. بعضی از افراد برای تقویت خلاقیت خود از داروهای خاص استفاده می کنند، در حالی که از نگاه دیگران، این افراد تنها نظیر افرادی هستند که وابستگی دارویی دارند.

9 - تا می توانید درباره هر چیزی مطالعه کنید. مغز شما با مطالعه کتاب ورزش می کند.علاوه بر اینکه سبب الهام در ذهن شما می شود، آن را انباشته از اطلاعات می کند که این خود سبب خواهد شد سلولهای مغزی شما با یکدیگر راحت تر ارتباط برقرار کند، و زمینه برای خلق ایده های نو پدید آید.

10 - مغز شما نیز همانند بدن شما نیازمند ورزش کردن است تا به خوبی فعالیت نماید.در صورتی که مغز ورزش نکند، به مرور سست و بی فایده می شود.شما از طریق مطالعه کردن، بحث کردن با افراد باهوش می توانید سلولهای مغزی خود را وادار به ورزش کنید. گفتگو با دیگران در رابطه با کارگردانان فیلمها و سیاست و نظیر اینها برای ذهن شما خوب است و این بهتر از پرخاش کردن بر سر دیگران است.

تکنیک های خلاقیت و نوآوری

برای اینکه خلاقیتی ایجاد و پرورش یابد، باید فنون و تکنیکهایی رعایت گردد. محققان مختلف فنونی را ذکر کرده اند که به مهمترین آنها اشاره می شود:

1 - طوفان مغزی (BRAIN STORMING): این تکنیک را نخستین بار دکتر «الکس، اس، اسبورن» مطرح کرد و چنان مورد استفاده واستقبال مردم و سازمانها قرار گرفته که جزئی از زندگی آنها شده است. یورش فکری در واژه نامه بین المللی وبستر چنین تعریف شده است:

«اجرای یک تکنیک گردهمایی که از طریق آن گروهی می کوشند راه حلی برای یک مسأله بخصوص با انباشتن تمام ایده هایی که در جا به وسیله اعضا ارائه می گردد، بیابند. هیچ انتقادی از هیچ ایده ای جایز نیست. به هر ایده ای هرچند نامربوط خوش آمد گفته می شود.

هرچه تعداد ایده ها بیشتر باشد، بهتر است. کیفیت ایده ها بعداً مورد توجه قرار می گیرد. افراد به ترکیب کردن ایده ها تشویق می شوند و از آنها خواسته می شود نسبت به ایده های دیگران اشراف پیدا کنند.

2 - الگوبرداری از طبیعت (BIONICS): یکی از تکنیکهای خلاقیت و نوآوری که در ابداعات فنی کاربرد گسترده و موفقی داشته، تکنیک تقلید و الگوبرداری از طبیعت است. ابداعاتی که در زمینه علم ارتباطات و کنترل در دهه های اخیر شکل گرفته اند؛ برنامه ریزیهای رایانه و موضوع هوش مصنوعی همه با الگوبرداری و تقلید از فعالیتهای مغز آدمی انجام شده و روند فعالیتها به گونه ای است که در آینده با ادامه این کار فنون و ابزارهای بدیع و جدیدی ساخته خواهد شد. بیوتکنولوژی و نانوتکنولوژی، از جمله علوم و فناوریهایی هستند که بیشترین الگوبرداری را از طبیعت و فرایندهای زیستی در تولید ابداع ها و فنون برای تولید انواع محصولات و ارائه خدمات جدید عرصه های مختلف داشته اند.

3 - تکنیک گروه اسمی (NOMINAL GROUPING): گروه اسمی، نام تکنیکی است که نیز تا حدودی در صنعت رواج یافته است. فرایند تصمیم گیری متشکل از پنج مرحله است:

اعضای گروه در یک میز جمع می شوند و موضوع تصمیم گیری به صورت کتبی به هریک از اعضا داده می شود و آنها چگونگی حل مسأله را می نویسند.

هریک از اعضا به نوبه، یک عقیده را به گروه ارائه می دهد؛ عقاید ثبت شده در گروه به بحث گذاشته می شود تا مفاهیم برای ارزیابی روشن تر و کامل تر شود؛

هر یک از اعضا به طور مستقل و مخفیانه عقاید را درجه بندی می کند. تصمیم گروه، تصمیمی خواهد بود که در مجموع بیشترین امتیاز را به دست آورده باشد.

طبقه بندی خلاقیت و نوآوری

خلاقیت و نوآوری اولیه: عبارت است از آن دسته از خلاقیتها و نوآوریها که شامل ایجاد و توسعه اصول و مفاهیم جدید و خلق مفاهیم نوین می باشند. خلاقیت و نوآوری اولیه به عنوان منشأ کشف جدید، نوعی واقعی و اندیشه هایی متفاوت با آنچه تا به حال وجود داشته مانند نظریه های متحول کننده علمی و اختراعات بنیادی است.

خلاقیت و نوآوری ثانویه: آن دسته از خلاقیتها و نوآوریهایی هستند که شامل کاربرد جدید و متفاوتی از اصول و مفاهیم شناخته شده قبلی و تکمیل و بسط خلاقیتهای اولیه اند. دستاوردهای علمی پژوهشگران که مبتنی بر نظریه های بزرگ علمی است، از موارد خلاقیت ثانویه می باشند.

انواع خلاقیت و نوآوری

خلاقیت و نوآوری می تواند در همه حوزه ها و زمینه ها روی دهد. برحسب موضوع و نوع حوزه، انواع خلاقیت و نوآوری را می توان به شرح زیر دسته بندی نمود:

1 - خلاقیت و نوآوری علمی

خلاقیت و نوآوری در هر یک از رشته های علم را می توان خلاقیت و نوآوری علمی نامید. کشفیات و نظریه های علمی مانند نظریه های علوم فیزیک، شیمی، روانشناسی، اقتصاد، مدیریت و... خلاقیتها و نوآوریهای علمی شمرده می شوند. بنابراین، برحسب اینکه کدام رشته علمی درنظر گرفته شود، انواع خلاقیت و نوآوری وجود دارد. مثلا منظور از خلاقیت و نوآوری فیزیک، خلاقیت و نوآوری در حوزه علمی فیزیک و یا خلاقیت و نوآوری روانشناسی خلاقیت و نوآوری در حوزه علم روانشناسی است.

به همین ترتیب، خلاقیت و نوآوری شیمی، خلاقیت و نوآوری مدیریت، خلاقیت و نوآوری ریاضی و سایر موارد وجود دارند. بنابراین، علوم مختلف در واقع تشکیل شده از مجموع خلاقیتها و نوآوریهای علمی در سطوح مختلف (خلاقیتها و نوآوریهای علمی اولیه و خلاقیتها و نوآوریهای علمی ثانویه) می باشند.

خلاقیتهای علمی اولیه یا بزرگ، عبارت است از آن دسته از خلاقیتها و نوآوریهای علمی شامل خلق مفاهیم جدید علمی، کشفیات متحول کننده و ایجاد مفاهیم علمی نوین. نظریه مکانیک کوانتومی بلانک، نظریه نسبیت انیشتین، نظریه های رفتارگرایی واتسون و اسکینز، نظریه شناختی پیاژه از جمله خلاقیتها و نوآوریهای علمی اولیه یا بزرگ می باشند که باعث ایجاد تحولات عمیق علمی و شروع رویکردهای جدید شده اند. خلاقیتها و نوآوریهای علمی ثانویه یا کوچک عبارتند از آن دسته خلاقیتها و نوآوریهای علمی است که در پی خلاقیتها و نوآوریهای علمی اولیه بروز می کنند و شامل بسط و توسعه مفاهیم آنها می باشند. موضوعات تکمیلی وابسته به نظریات ذکر شده فوق، خلاقیتها و نوآوریهای علمی ثانویه یا کوچک محسوب می شوند.

به عنوان مثال، علم فیزیک عبارت است از مجموع خلاقیتها و نوآوریهای اولیه و ثانویه فیزیک، علم ریاضی عبارت است از مجموع خلاقیتها و نوآوریهای اولیه و ثانویه ریاضی و علم روانشناسی عبارت است از مجموع خلاقیتها و نوآوریهای اولیه و ثانویه روانشناسی. بنابراین، خلاقیت و نوآوری علمی عامل پیدایش و رشد و تکامل علوم است و دانشمندان رشته های مختلف علمی از طریق انجام مطالعات و پژوهشهای علمی، درصدد دستیابی به خلاقیتها و نوآوریهای اولیه و ثانویه علمی هستند.

2 - خلاقیت و نوآوری فناورانه

خلاقیت و نوآوری در جنبه های کاربردی و فنی علوم یا به عبارتی خلاقیت و نوآوری در فناوری (تکنولوژی) را می توان خلاقیت و نوآوری فناورانه، (خلاقیت و نوآوری تکنولوژیکی) یا خلاقیت و نوآوری مهندسی نامید.

خلاقیت و نوآوری فناورانه عبارت است از خلق اندیشه ها و طرحهای نو در جنبه های کاربردی علوم و یافتن راه های جدید حل مسائل فنی و مهندسی، اعم از نرم افزاری و یا سخت افزاری.

فناوری (تکنولوژی) معمولا تحت عنوان جنبه های کاربردی علوم تعریف می شود و می تواند در همه رشته های علوم وجود داشته باشد. بنابراین، فناوری و مهندسی هم شامل مفاهیم سخت افزاری و مفاهیم نرم افزاری می گردد و از این رو برای همه رشته های علوم پایه و علوم انسانی، جنبه های فناوری و مهندسی وجود دارد.

رشته های فنی مهندسی مانند مهندسی الکترونیک، مهندسی مکانیک، مهندسی مواد و سایر رشته هایی از قبیل «فناوری و مهندسی سخت افزاری» می باشند. همچنین، حوزه هایی مانند فناوری روانشناسی و مهندسی رفتار، فناوری جامعه شناسی و مهندسی اجتماعی، فناوری آموزشی و مهندسی آموزشی، فناوری اقتصادی و مهندسی اقتصادی، فناوری مدیریت و مهندسی مدیریت، فناوری خلاقیت و نوآوری و مهندسی خلاقیت و نوآوری، از جمله فناوریها و مهندسیهای نرم افزاری هستند.

خلاقیتها و نوآوریهای تکنولوژیکی می توانند به دوسطح کلی خلاقیتها و نوآوریهای تکنولوژیکی اولیه و خلاقیتها و نوآوریهای تکنولوژیکی ثانویه تقسیم شوند. خلاقیتها و نوآوریهای تکنولوژیکی اولیه عبارتند از خلاقیتها و نوآوریهای تکنولوژیکی بنیادی و به عبارتی اختراعات بزرگ مانند اختراع اتوموبیل، لامپ خلاء، اختراع ترانزیستور، اختراع تلفن، اختراع رادیو و اختراع تلویزیون. خلاقیتها و نوآوریهای تکنولوژیکی ثانویه عبارتند از خلاقیتها و نوآوریهای تکمیلی و ابتکارها.

به طور کلی، فناوری تشکیل شده از مجموع خلاقیتها و نوآوریهای تکنولوژیکی اولیه و ثانویه می باشد. واژه اختراع معمولا برای خلاقیتها و نوآوریهای تکنولوژیکی سخت افزاری مانند اختراع رادار و واژه ابداع معمولا برای خلاقیتها و نوآوریهای تکنولوژیکی نرم افزاری مانند ابداع حساب دیفرانسیل و انتگرال یا ابداع شناخت درمانی به کاربرده می شود. هر چند هر دو واژه ممکن است برای هر دو مفهوم به کار برده شوند.

3 - خلاقیت و نوآوری صنعتی

انواع خلاقیت و نوآوری صنعتی را می توان در چهار دسته کلی به شرح زیر طبقه بندی نمود:

الف) خلاقیت و نوآوری بنیادی

خلاقیت و نوآوری بنیادی عبارت است از نوعی خلاقیت و نوآوری اساسی و زیربنایی در فناوری سخت افزاری یا نرم افزاری سازمان صنعتی که موجب تغییر و تحول اساسی و بنیادی در آن سازمان می شود. به عنوان مثال، تبدیل فناوری لامپ خلا به فناوری ترانزیستور، تبدیل فناوری مکانیکی ساخت ساعت به فناوری کوارتز، تبدیل سازمانهای فعلی به سازمانهای مجازی از جمله خلاقیتها و نوآوریهای بنیادی هستند.

ب) خلاقیت و نوآوری فرآیندی

خلاقیت و نوآوری در فرآیند عبارت است از خلاقیت و نوآوری در فرایند، تغییر روشها و تغییر ساز و کارها. خلاقیتها و نوآوریهای سازمانی مانند شیوه های نوین مدیریت کیفیت، روشهای جدید مدیریت بهره وری و شیوه های نوین مدیریت منابع انسانی، سیستمهای نوین مدیریت خلاقیت و نوآوری (مانند نظام مدیریت خلاقیت و نوآوری فراگیر (TCIM) از جمله خلاقیتها و نوآوریهای فرآیندی شمرده می شوند.

خلاقیت و نوآوری در فرایند معمولا موجب افزایش کارآیی، افزایش اثر بخشی، بهبود کیفیت و ارتقای بهره وری سازمان می گردد.

ج) خلاقیت و نوآوری فرآورده ای

خلاقیت و نوآوری فرآورده ای عبارت است از خلاقیت و نوآوری در یکی از ویژگیهای محصول سازمان صنعتی تغییر نوع و کیفیت محصول و یا تولید محصولات جدید و بدیع در سازمان خلاقیت و نوآوری فرآورده ای محسوب می گردد.

4 - خلاقیت و نوآوری در سازمان

سازمانها بر برهه ای از زمان که تحت عناوین مختلف از جمله عصر دانش،عصر فراصنعتی، عصر جامعه اطلاعاتی، عصر سرعت و بالاخره عصر خلاقیت و نوآوری مطرح شده است. خود را در جهت مدیریت تغییرات شتابان و دگرگونیهای ژرف جهانی آماده می سازند، به گونه ای که خلاقیت و نوآوری به عنوان اصلی اساسی از عوامل مهم بقای سازمانها و شرکتهای جوان پذیرفته شده است. براساس این استدلال، کشورهای پیشرفته بر آموزش خلاقیت تأکید بسیار کرده ودر این راستا در انتخاب افراد خلاق، نوآور و آینده نگر، که رهیافتهای بدیع و خلاق برای مسائل پیچیده ارائه کنند، توجه خاص مبذول داشته اند.

سازمانهای خلاق خصوصیات ویژه ای را دارا هستند. مهمترین ویژگی این سازمانها، انعطاف پذیری آنها در رویارویی با بحرانهاست. یکی از دلایل معرفی نظریه اقتضایی مدیریت، بر این موضوع تأکید دارد. سازمانهای انعطاف پذیر با مسائل و تنگناها برخورد منطقی و محققانه داشته، در صورت نیاز به تغییر و تحول، پس از بررسی دقیق و عالمانه، آن را اعمال می کنند. ساختار خلاق، نمایانگر روابط واحدهای آن و نشان دهنده میزان انعطاف پذیری آن است. سازمانهایی که دارای ساختار انعطاف ناپذیر باشند، برای ایجاد همکاری و وحدت در دوران بحران، دچار آشفتگی می شوند.

نگرش جدید دیگری با عنوان «نگرش مدیریت بر مبنای انتظارها» مطرح شده که سعی در توسعه انتظارهای والای انسانی دارد. این نگرش، برتر و والاتر از سایر نگرشهاست، زیرا به جای تأکید بر عناصر عقلایی و عینی مدیریت، بر عنصر انسانی تکیه می کند، چون با این نگرش مدیر تشویق می شود تا امر هدایت و رهبری را براساس انتظارها انجام دهد. کلیه طرحهای سازنده، اقدامها و عملیات، از انتظارها سرچشمه می گیرند.

تغییر سازمانی به عنوان اتخاذ یک فکر یا رفتار جدید به وسیله سازمان مشخص می شود، اما نوآوری سازمان، اتخاذ یک ایده یا رفتار است که برای نوع وضعیت، سازمان، بازار و محیط کلی سازمان جدید است. اولین سازمانی که این ایده را معرفی می کند، به عنوان نوآور در نظر گرفته می شود و سازمانی که کپی می کند، یک تغییر را اتخاذ کرده است. براساس این تعاریف، خلاقیت لازمه نوآوری است. تحقق نوجویی، به خلاقیت وابسته است. اگر چه در عمل نمی توان این دو را از هم متمایز ساخت، ولی می توان تصور کرد که خلاقیت بستر رشد و پیدایی نوآوریهاست. خلاقیت، پیدایی و تولید یک اندیشه و فکر نو است، در حالی که نوآوری عملی ساختن آن اندیشه و فکر است. از خلاقیت تا نوآوری اغلب راهی طولانی در پیش است و تا اندیشه ای نو به صورت محصولی یا خدمتی جدید درآید، زمانی طولانی می گذرد و تلاشها و کوششهای بسیار به عمل می آید. گاهی ایده و اندیشه ای نو از ذهن فرد می تراود و در سالهای بعد آن اندیشه نو توسط فرد دیگری به صورت نوآوری در محصول یا خدمت متجلی می گردد.

خلاقیت، به قدرت ایجاد اندیشه های نو اشاره دارد و نوآوری به معنای کاربردی ساختن آن افکار نو و تازه است.) به طور خلاصه، با درنظر گرفتن نظریه های فوق می توان چنین نتیجه گرفت که خلاقیت اشاره به آوردن چیزی جدید به مرحله وجود داشته و یا به عبارتی به معنای دلالت بر «پیداکردن» چیزهای جدید است، هرچند ممکن است به مرحله استفاده در نیاید. نوآوری به عنوان هر ایده جدیدی است که در برگیرنده توسعه یک محصول، خدمات یا فرآیند می گردد که ممکن است نسبت به یک سازمان، یک صنعت، یا ملت و یا جهان جدید باشد. این نوآوریها به تغییر و انطباق بهتر سازمان با ایده های جدید منجر می شود.

منابع

1 - ده گام به سوی تقویت خلاقیت، نویسنده: جفری بام گارتنر (Jeffrey Baumgartner) ترجمه: حمید میرزاآقایی بهمن 1384

2 - فرنودیان، فرج ا...، مقاله: محتوای درسی و پژوهش خلاقیت دانش آموزان، مجله رشد تکنولوژی آموزشی، شماره های 5، 6 7، سال ششم، سالهای 69 و 1370.

3 - خداداد حسینی، سید حمید، مقاله: نوآوری در سازمانها: مفهوم، انواع و فرایندهامجله علمی پژوهشی اقتصاد و مدیریت، شماره 42، پاییز 1378.

.941 - 241.PP ,NODNOL ,SNOITACILBUP EGAS ,NOITAVONNI GNIGANAM)SDE(REKLAW.D DNA YRNEH.J NI ,SROTAVONNI EHT ,1991.W ,SIVAD - 4

MOC.BPJ.WWW YTIVITAERC RUOY TSOOB OT SPETS 01 RENTRAGMUAB YERFFEJ - 5

NODNOL ,SSERP YTISREVINU EHT ,TNEMEGANAM NOITAVONNI.TCUDORP ,3991 ,.K ,TLOH - 6

.694 - 874:PP ,04 ,SSENISUB FO LANRUOJ EHT ,SSECORP NOITAVONNI MRIF - ARTNI EHT FO LEDOM EVITPIRCSED A.7691.E.K ,THGINK - 7

ri.isrok.www - 8

منبع: روزنامه  قدس